In de Gestichten van Veenhuizen werkte het systeem zoals men dat had bedoeld: met tucht, orde, arbeid en heropvoeding. Maar tussen de regels van dat systeem groeide iets anders, in de tuinen van de ambtenaren. Daar werkten jarenlang verpleegden, vaak zonder bewaking. Naarmate deze groep ouder werd en uitdunde, omdat er steeds minder opnames waren, werden ook zwaarder gestraften voor dat werk ingezet.

De meeste verpleegden waren oud, meestal boven de zestig, op drift geraakt in het leven. Geen criminelen, geen geweldplegers; gewoon mensen die geen vaste grond meer onder de voeten hadden gevonden. En in de tuinen, onder de appelbomen en tussen de bonenstaken, deden zij wat ze konden: wieden, spitten, harken. In ruil voor rust. Voor routine. Soms voor een kop koffie.

Eén van hen werd bekend bij naam: Ouwe Jan. Jan werkte als vaste tuinman bij de familie Douwes, een ambtenarengezin met een tuin groot genoeg voor aardappels, bonen, bloemen en een stukje gazon dat ooit een speelweide was. Jan hield van dat werk. Hij had zijn vaste tempo. Hij sprak weinig. Maar hij had er zijn plek.

Officieel mocht er niets worden gegeven aan de tuinmannen: geen koffie, geen tabak, geen stukje spek. De regels waren duidelijk. Maar in het schuurtje van Douwes stond altijd een kopje klaar. Soms zelfs met een sigaar erbij. Het was stil verzet tegen een systeem dat alles gelijk probeerde te maken, ook mensen die daar allang niet meer in pasten.

Jan werkte er jarenlang. En toen hij ‘met ontslag’ ging, een eufemisme voor het einde van zijn straf, werd hij weer in de vrije maatschappij geplaatst. Geresocialiseerd, zoals men het noemde.

Maar Jan was dat leven niet meer gewend. Geen werk. Geen plek. Geen ritme. Het geld dat hij meekreeg hield hem net een jaar op de been. Daarna begon het zwerven weer. Twee jaar later, op een grauwe ochtend in oktober, stond hij weer in de tuin bij Douwes. Alsof hij nooit was weggeweest. De hark in de rug. Dezelfde pet. Maar iets vrolijkers in zijn blik. Jan was terug als vaste tuinman. En blij dat hij was!

“Hoe ben je hier weer beland?” vroeg Douwes later die week. Jan veegde zijn handen af aan zijn broek en vertelde hoe hij het twee jaar had volgehouden, en weer werd opgepakt. Over wat er was gebeurd in de rechtszaal.
Hij had een vrouw voor hoer uitgescholden. Waarom, dat vertelde hij niet. Maar hij werd opgepakt, voorgeleid en stond tegenover de rechter. Die vroeg hem of hij kon bewijzen dat ze een hoer was.

Jan knikte, tastte in zijn achterzak en haalde iets uit zijn portemonnee. “Hier,” zei hij, “een pluk haar.”
De rechter fronste. “Waar komt die vandaan?”
En toen zei Jan: “Hoe bedoelt u? Van boven of van onderen?” Hij hield de pluk, triomfantelijk, omhoog tussen duim en wijsvinger. “Nou, ruik maar eens.”

De rechtszaal viel stil. De rechter liep rood aan. “Twee jaar Veenhuizen,” luidde het vonnis. “En daar bovenop nog eens twee weken voor deze brutaliteit.” Jan glimlachte bij het vertellen. Hij vond het allang best. Twee jaar Veenhuizen was beter dan eindeloos ronddolen. En het allerbelangrijkste: hij was weer op vertrouwd terrein bij zijn vrienden. En vooral weer: tuinman bij Douwes.

Hier in Veenhuizen was hij iemand. Hij kende het ritme, de grond, de geur van mest en koffie. Geen sleur, want bij Douwes kreeg hij echte waardering. Hij wist dat als hij zijn werk goed deed, hij kon blijven. En dat wilde hij maar al te graag. Want in de tuin was hij niet zomaar een verpleegde. Hij was Ouwe Jan, die wist wanneer je aardappels moest poten en rooien, waar de tomaten het beste stonden, en welke appels je beter kon laten hangen tot na de eerste vorst.

Elke keer als hij weer met ontslag ging, en dat gebeurde nog een paar keer, kwam hij sneller terug. Alsof hij bang was dat iemand anders zijn plek zou innemen. Want deze plek was in zijn ogen meer waard dan zijn vrijheid…